Akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesi denilen durum, genel olarak kısa bir süreliğine (akut) büyük bir radyasyon dozu alınmasından dolayı oluşur. Radyasyonun vücuda verdiği zarardır. Radyasyon miktarı vücut tarafından emilir (emilen doz) ve emilen bu doz kişinin ne oranda hasta olacağını belirler.
Akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesi, radyasyon hastalığı olarak da bilinir. Bu hastalık X ışınları ya da BT taramaları gibi düşük doz radyasyon içeren yaygın görüntüleme testlerinden kaynaklanmamaktadır.
Akut radyasyon sendromu nadir görülen bir durumdur ancak ciddi bir hastalıktır ve çoğu zaman da ölümcüldür.
Akut Radyasyon Sendromu veya Radyasyon Zehirlenmesi Belirtileri
Radyasyon zehirlenmesinde ortaya çıkan belirti ve semptomlar, ne kadar radyasyon emildiğine göre değişirler. Radyasyonun ne kadar emildiği, radyasyon enerjisinin gücü, maruz kalınan süre ve radyasyon kaynağıyla kişi arasındaki mesafe radyasyon zehirlenmesinde belirleyici olan faktörlerdir.
Ortaya çıkan belirti ya da semptomlar vücudun hepsinin ya da bir kısmının radyasyona maruz kalma durumuna göre değişirler. Bunun yanı sıra radyasyondan etkilenen dokunun hassasiyeti de radyasyon zehirlenmesinin şiddetini belirlemede etkilidir. Örneğin radyasyona karşı çok duyarlı olan yerler arasında gastrointestinal sistem ve kemik iliği yer alır.
İlk Belirtiler ve Bulgular
Tedavi edilebilir olan akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesinde ilk belirtiler ve semptomlar çoğunlukla bulantı ve kusma olarak kendilerini gösterirler. Kişinin radyasyona maruz kalmasıyla semptomların ortaya çıkmasındaki süre, kişinin radyasyonu ne kadar emdiğine dair ipucu verir.
Akut radyasyon ya da radyasyon zehirlenmesi olan bir kişide ilk işaretler ve semptomlar ortaya çıktıktan sonra görünen bir hastalığın olmadığı kısa bir zaman periyodu olabilir. Bunun ardından yeni ve daha ciddi olan semptomların başlaması beklenen bir durumdur.
Kişinin radyasyona mazur kalması hafif şekilde olmuşsa, belirti ve semptomlar saatler ya da haftalar sonra ortaya çıkabilirler. Fakat radyasyona şiddetli şekilde maruz kalan kişilerde belirti ve semptomlar dakikalar ya da günler sonra ortaya çıkarlar.
Olası semptomlar aşağıdadır:
- Mide bulantısı ve kusma
- İshal
- Baş ağrısı
- Ateş
- Baş dönmesi ve yönelim bozukluğu
- Zayıflık ve yorgunluk
- Saç kaybı
- İç kanama kaynaklı kanlı kusma ve dışkıda kan olması
- Enfeksiyonlar
- Düşük kan basıncı
Ne Zaman Doktora Görünmelidir?
Akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesine sebebiyet veren bir kaza ya da saldırı durumu, şüphesiz insanların endişe etmelerine ve olaya çok büyük dikkat göstermelerine neden olur. Böyle bir olay meydana geldiği zaman bölgenin durumunu öğrenmek önemlidir. Acil durum ile ilgili talimatları öğrenebilmek için radyo, televizyon ya da çevrimiçi raporların takip edilmesi gerekir.
Kişiler radyasyona aşırı şekilde maruz kaldıklarını biliyorlarsa acil tıbbi yardım almalıdırlar.
Akut Radyasyon Sendromu veya Radyasyon Zehirlenmesi Nedenleri
Radyasyon; atomlardan dalga olarak ya da küçük bir madde parçacığı olarak salınan enerjiye denir. Endüstriyel bir kaza esnasında yüksek dozda radyasyon ortaya çıkar. Bu şekilde çok yüksek dozda radyasyona maruz kalmak akut radyasyon sendromuna ya da radyasyon zehirlenmesine neden olur.
Yüksek Doz Radyasyon Kaynakları
Olası yüksek doz radyasyon kaynakları arasında aşağıdakiler yer alır:
- Nükleer sanayi tesisinde kaza
- Nükleer sanayi tesisine saldırı
- Küçük bir radyoaktif cihaz patlaması
- Radyoaktif materyali dağıtan bir patlayıcı (kirli bomba)
- Standart bir nükleer silahın patlaması
Yüksek enerjiye sahip radyasyon, vücutta belirli hücrelere zarar verdiğinde ya da bu hücreleri yok ettiğinde radyasyon zehirlenmesi ortaya çıkar. Vücutta yüksek enerjili radyasyona en açık olan bölgeler; mide dahil olmak üzere bağırsak yolunun astarındaki hücreler ve kemik iliğinde kan hücresi üreten hücrelerdir.
Akut Radyasyon Sendromu veya Radyasyon Zehirlenmesi Komplikasyonları
Radyasyon zehirlenmesi yaşamak aşağıda yer alan sağlık sorunlarına sebebiyet verebilir. Bu sorunlar arasında keder, korku, endişe gibi kısa ve uzun vadeli zihinsel sağlık sorunları da vardır.
- Radyoaktif bir kaza ya da saldırı yaşıyor hissi
- Hayatta olmayan aile bireylerine ya da arkadaşlara yas tutmak
- Ölümcül bir potansiyele ve gizeme sahip olan hastalığın ortaya çıkardığı belirsizlikle başa çıkmaya çalışmak
- Radyasyona maruz kalma kaynaklı olarak ortaya çıkabilecek kanser riskinden ötürü endişe duymak
Akut Radyasyon Sendromunu veya Radyasyon Zehirlenmesini Önleme
Radyasyon acil bir durumdur. Hem yerelde hem de ülke genelinde pek çok koruyucu eylemler olabilir. Bu nedenle kişiler gerekli talimatları öğrenebilmek için radyo ya da televizyonlarına bağlı kalmalıdırlar. Önerilen eylemler ortaya çıkan duruma bağlı olurlar. Yetkililer, kişilere ya yerlerinde kalmalarını ya da bölgeyi terk etmelerini söyleyeceklerdir.
Barınma
Kişiler her nerde olurlarsa olsunlar eğer yetkililer tarafından yerlerinde kalmaları önerilmişse, aşağıda yazan maddeleri uygulayabilirler:
- Tüm kapı ve pencereler kapatılmalı ve kilitlenmelidirler.
- Dışarıdan hava taşıma kapasitesi olan fanlar, klimalar ve ısıtma üniteleri kapatılmalıdır.
- Şömine damperleri kapatılmalıdır.
- Evcil hayvanlar içeriye alınmalıdır.
- Evin merkezinde olan odaya ya da varsa bodruma gidilmelidir.
- Acil durum müdahalesi ile ilgili olabilecek ağlara ve yerel haberlere bağlı kalınmalıdır.
- En az 24 saat beklenilmelidir.
Tahliye
Eğer kişilere bölgeyi tahliye etmeleri önerilmişse yerel yetkililerin belirlemiş oldukları talimatlar izlenmelidir. Sakin kalmak çok önemlidir. Bu yüzden hızlı ancak düzenli şekilde hareket etmeye gayret edilmeli ve sakin kalmaya çabalanmalıdır. Ayrıca kişiler yanlarına hafif şeyler alarak hareket etmelidirler. İmkân varsa yanlarına aşağıdaki malzemeleri almalıdırlar:
- El feneri
- Taşınabilir radyo
- Piller
- İlk yardım kiti
- Gerekli ilaçlar
- Konserve yiyecekler ve şişelenmiş su gibi kapalı gıdalar
- Manuel konserve açacağı
- Nakit para ve kredi kartları
- Fazladan kıyafet
Acil durum kurumlarının pek çoğu evcil hayvan almazlar. Bu nedenle kendi aracıyla giden kişiler ya da bir sığınaktan geçenler evcil hayvanları yanlarına almalıdırlar.
Akut Radyasyon Sendromu veya Radyasyon Zehirlenmesi Teşhisi
Bir kişinin kaza ya da saldırı kaynaklı yüksek dozda radyasyona maruz kaldığı biliniyorsa ya da maruz kalma durumu muhtemel bile olsa, tıbbi personel emilen radyasyon dozunu belirlemeye çalışır. Tıbbi personelin doz belirleme adımları; hastalığın şiddetinin ne kadar olacağını, hangi tedavilerden faydalanılacağını ve kişinin hayatta kalma olasılığını belirleyebilmek için çok önemlidir. İlgili Link: Acil Sağlık Hizmeti Nedir?
Emilen dozun belirlenmesinde atılan tıbbi adımlar aşağıdadır:
- Bilinen Maruz Kalma
Kişinin radyasyon kaynağından ne kadar uzakta olduğu ve radyasyona maruz kalma süresi gibi önemli ayrıntılar akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesi ciddiyetinin ne oranda olduğunu kabaca tahmin etmeye yarar.
- Kusma ve Diğer Semptomlar
Radyasyona maruz kalındığı zamanlar kusmanın başladığı zaman arasında geçen süre, emilen radyasyon dozunu belirlemede oldukça yardımcıdır. Kusma başlangıcından önceki süre ne kadar kısaysa kişinin maruz kaldığı doz o kadar yüksek demektir. Bunun yanı sıra diğer belirti ve semptomların şiddetleri ve zamanları da emilen dozun belirlenmesinde yardım sağlarlar.
- Kan Testleri
Kan testleri birkaç gün boyunca ve sık olarak yapılabilirler. Bu sayede hastalıklarla savaşan beyaz kan hücrelerinde düşüşler ve kan hücrelerinin DNA’larında anormal değişiklikler görülebilir. İzlenen bu faktörler emilen dozun seviyesi ile belirlenen kemik iliği hasarının ne derecede olduğunu gösterirler.
- Dozimetre
Dozimetre isimli bir cihaz emilen radyasyon dozunu ölçebilen bir cihazdır. Fakat yalnızca kişinin maruz kaldığı dozdaki aynı radyasyona maruz kalırsa ölçebilir.
- Anket Ölçer
Geiger sayacı gibi bir cihaz, radyoaktif parçacıkların vücuttaki yerlerini belirlemede ve gerekli araştırmaların yapılmasında kullanılabilmektedir.
- Radyasyon Türü
Radyoaktif bir kaza ya da saldırı için verilen acil durum müdahalesinin bir bölümü, radyasyona maruz kalma türünün tanımlanmasını içermektedir. Bu tanımlamalar akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesi olan kişilerin tedavisinde bazı kararlar için rehberlik ederler.
Akut Radyasyon Sendromu veya Radyasyon Zehirlenmesi Tedavisi
Akut radyasyon sendromu ya da radyasyon zehirlenmesindeki tedavinin hedefleri, daha çok radyoaktif kontaminasyonunun önlenmesidir. Travma ya da yanık benzeri hayatı tehdit eden yaralanmaların tedavisinde acıyı yönetebilmek ve semptomları azaltmak büyük önem taşır.
Arındırma
Dekontaminasyon harici radyoaktif partiküllerin uzaklaştırılmasını içerir. Giysilerin ve ayakkabıların çıkartılması dış kirlenmeyi yüzde doksan oranında ortadan kaldırır. Ayrıca su ve sabunla cildi nazikçe yıkamak, ciltteki fazla radyasyon parçacıklarını temizler.
Dekontaminasyon, radyoaktif maddelerin daha fazla yayılmasını önlemektedir. Ayrıca inhalasyon, yutmadan veya açık yaralardan kaynaklı iç kontaminasyon riskini azaltır. İlgili Link: İBS- Bağırsak Sendromu
Hasarlı Kemik İliği Tedavisi
Beyaz kan hücrelerinin büyümelerini destekleyen granülosit koloni uyarıcı faktör isimli bir protein, radyasyon hastalığının kemik iliği üzerindeki olumsuz etkisine karşı koyabilir. Filgrastim (Neupogen), sargramostim (Lökin) ve pegfilgrastim (Neulasta) içeren bu protein bazlı ilaçlarla yapılan tedavi, beyaz kan hücrelerin üretimini artırarak sonraki enfeksiyonların önlenmesinde de yardımcı olmaktadır.
Kemik iliği ciddi hasar alırsa, kırmızı kan hücrelerinin ya da kan trombositlerinin transfüzyonları da alınabilir.
Dahili Kontaminasyon Tedavisi
Radyoaktif partiküllerin iç organlara verdikleri hasarı azaltmada yardımcı olabilecek bazı tedaviler mevcuttur. Bu tedaviler yalnızca belirli bir radyasyona maruz kalma durumlarında kullanılırlar. Bu tedaviler aşağıdadır:
- Potasyum İyodür (ThyroShield, Iosat)
Radyoaktif olmayan bir iyot şeklidir. Uygun tiroid fonksiyonu için iyot gereklidir. Belirli bir oranda radyasyona maruz kalındığında tiroid diğer iyot formlarındaki gibi radyoaktif iyodu(radyoiyotin) emecektir. Radyoiyotin idrarla vücuttan temizlenir. Potasyum iyodür alınması durumunda tiroiddeki boşluklar doldurulabilir ve radyoiyotin emiliminin önüne geçilebilir. Potasyum iyodür tedavi olarak tanımlanmaz. Ayrıca maruz kalınan gün içerisinde alınması daha etkilidir.
- Prusya Mavisi (Radiogardase)
Prusya mavisi boya sezyum ve talyum olarak bilinen radyoaktif elementlerin parçacıklarına bağlanır. Bu parçacıklar daha sonrasında dışkı olarak vücuttan atılırlar. Uygulanan Prusya mavisi tedavisi radyoaktif partiküllerin eliminasyonunun hızlandırmaktadır. Yani radyasyon hücrelerinin emeceği miktarın azaltılmasında rol oynar.
- Dietilentriamin Pentaasetik asit (DTPA)
Metallere bağlanan bir maddedir. DTPA, radyoaktif elementlerin plütonyum, americium ve curium parçacıklarına bağlanmaktadır. Radyoaktif parçacıkların idrarla vücuttan dışarı atılması sonucunda emilen radyasyon miktarında da azalma meydana gelir.
Destekleyici Tedavi
Radyasyon hastalığında tedavi amaçlı ek ilaçlar verilebilir ya da ek müdahaleler yapılabilir:
- Bakteriyel enfeksiyonlar
- Baş ağrısı
- Ateş
- İshal
- Mide bulantısı ve kusma
- Kurutma
- Burns
- Yaralar veya ülserler
Tedavi Sonrası Bakım
Kişi çok yüksek dozlarda radyasyon emdiyse o kişinin iyileşme şansı oldukça azdır. Hastalığın şiddetine göre değişir ancak iki gün ya da iki hafta içinde ölüm gerçekleşebilir. Ölümcül radyasyon dozu almış olan kişiler ağrı, bulantı, kusma ve ishal için ilaçlar kullanırlar. Bunların yanı sıra psikolojik ya da pastoral bakımdan da yararlanabilirler.
